Francisco de GOYA y Lucientes

Fuendetodos (Zaragoza) 1746 - Burdeos 1828

GOYA bere garaiko artista europar garrantzi-tsuena izan zen. Bera izan zen, gainera, pinturak hurrengo urteetan izango zuen bilakaeran eragin handiena izan zuena, bere azken artelanak inpresionismoaren aurrekaritzat jotzen baitira.

Goyak bere aitarengandik ikasi zuen dekoratzaile ofizioa, baina, pinturan aritzeko gogotsu, Madrilera joan zen, Francisco Bayeurekin batera prestakuntza jasotzera. 1775ean, haren arrebarekin ezkondu zen, eta, urte horretan bertan, Madrilen ezarri zuen bere behin betiko bizilekua. Bayeuk lana eman zion Tapizen Errege Fabrikan.

Bertan ari zen bitartean, Goya erretratu eta artelan erlijiosoak margotzen hasi zen. Lan horiek hainbesteko ospea eman zioten ezen 1785ean San Fernandoko Akademian sartu baitzen eta 1789an Carlos IV.ak gorteko margolari izendatu baitzuen. Erretratugile lanetan aritu zen, ez soilik errege familiarentzat, baizik eta baita aristokrazia madrildarrarentzat ere.

1808an, Napoleonen tropek Espainia inbaditzean, artista hau egoera delikatuan geratu zen, gorteko margolari izaten jarraitu baitzuen José Bonaparterekin. Hala ere, horrek ez zion eragotzi gerraren zorigaitzak islatzerik. Horren lekuko dira Maiatzaren 2a eta Maiatzaren 3ko fusilamenduak lanak, Madrilen garai hartan jazotako gertaera dramatikoak ikusarazten dituztenak. Gainera, Gerraren hondamendiak (1810-1814) laneko hirurogeita sei grabatuetan bi bandoek gauzatutako basakerien berri eman zuen, eta, hala, gerraren krudelkeria nabarmendu zuen, haren kontrako protesta gisa, sentitzen zuen inpotentzia hurrengo belaunaldiei helaraziz.

José Bonaparterekin lan egitearen ondorioz, artista zorigaitzeko bihurtu zen Fernando VII.aren errestaurazioaren ostean. 1815ean, bizitza publikotik erretiratu zen. 1819an, berriz ere erasan zuen 1792an guztiz gor utzi zuen gaixotasun misteriotsuak. Horrenbestez, eta apur bat lehenago erosi zuen oinetxean (Quinta del Sordo) zuen bizimodu bakartiaren ondorioz, artistaren irudimena suminduz joan zen, haren etxe berriaren dekorazioan ikus zitekeen bezala: tamaina handiko hamalau horma irudi, gai makabro eta beldurgarriei buruz, tonu marroi, gris eta beltzetan.

Lan horiek gaur egun Pintura beltz izenez ezagutzen ditugu eta, denborak aurrera egin ahala, Goyaren bikaintasuna finkatzen lagundu dute, bai gaien originaltasunagatik, bai margotzeko teknikagatik (pintzelada solte eta zabalak baliatu zituen). Margolaria 1824an lekualdatu zen Bordelera, eta bertan bizi izan zen hil artean, pintura eta grabatua lantzeari utzi gabe. Bordeleko esne-saltzailea eta beste erretratu batzuek agerian uzten dute jeinuak izandako bilakaera. Izan ere, inpresionismoa iragartzen zuten balio plastikoak lantzen hasia zen Goya. Bere lana emankorra eta aldakorra da, askatasun tekniko handikoa eta akabera distiratsukoa. Horrek guztiak figura honen garrantzia egunez egun handitu du gaur egunera arte.

.     .     .     .     .

Goya eta grabatua

GOYA, artearen munduan aritu nahi duten gazte gehienak bezala, estanpak kopiatzen hasi zen, bere eskua trebatzeko. Pinturaren mundurako hastapena sarritan hori izaten den arren, gutxitan gertatu izan da etorkizuneko margolariak grabatuak egiten amaitzea. Horixe da Goyaren berezitasunetako bat, bere jarduera artistikoaren zati handi bat grabatuak egiten eman baitzuen.

Goyak ondo zekien grabatuak ahalmen handia zuela ez soilik teknika artistiko eta ikaskuntza metodo gisa, baizik eta baita bere lana ezagutarazteko bitarteko lez ere.

1778an, Goyak Velázquezen margolanen bederatzi estanpa aurkeztu zituen San Fernandoko Akademian, harrera oso ona izan zutenak. Diego Velázquezen margolanak kopiatzen zituzten 9 grabatuz osatutako serie hori da Goyak egindako lehena, Sevillako maisuaren lana hedatzeko asmoz. Velázquezek Goyaren lanean izan duen eragina nabarmena da, Prado Museoko Kristo Gurutziltzatua eta New Yorkeko Frick Collection-eko Forja artelanek erakusten duten bezala. Garai hartan ohikoak ziren obren erreprodukzio leialak, gehienetan gubil bidez eginak, teknika horrek irudiaren erreprodukzio leialagoa egiteko aukera ematen baitu. Hala ere, Goyak nahiago izan zuen obrak estilo libreago batean interpretatu, Giambattista Tiepolo italiarraren grabatuetatik hurbilago.

Gerraren hondamendiak (1810-1814) laneko hirurogeita sei grabatuetan bi bandoek gauzatutako basakerien berri eman zuen, eta, hala, gerraren krudelkeria nabarmendu zuen, haren kontrako protesta gisa, sentitzen zuen inpotentzia hurrengo belaunaldiei helaraziz.

Grabatuan Goyak askatasunez adieraz zezakeen bere pentsamendua, enkarguzko lanak izan gabe sortzen zituen obretan bezala.

Bere teknikaren bilakaera etengabea izan zen. Era guztietako teknika eta tresnak erabili eta uztartu zituen: akuafortea, urtinta, punta lehorra, gubila, leungailua, hazkagailua... Zahartzaroan, gainera, litografiak egin zituen, Velázquezen obra abiapuntutzat hartuta.

.     .     .     .     .

Kapritxoak

1799AN, margolariak bere grabatu serie handietako bat amaitu zuen: Kapritxoak, laurogeita bi akuaforte, garai hartako gizarte zibil eta erlijiosoaren kritika gogorra egiten dutenak. Serie horretan, pertsonaia arraro eta makabro batzuk agertzen dira, maisuaren ondorengo lanen protagonista izango direnak. Areto honetan dauden bi grabatuak serie horren parte dira.

Kapritxoak serieko lanek ez daukate egitura antolatu eta koherenterik, baina gaiei erreparatuz gero, nukleo garrantzitsuak antzeman daitezke. Gehien agertzen diren gaiak honako hauek dira: sorginen gaineko sineskeria, gaizkiari buruzko bere ideiak modu tragikomikoan islatzen laguntzen diona; fraideen bizitza eta jarrera; prostituzioarekin eta zelestinaren rolarekin lotutako satira erotikoa; eta, neurri txikiagoan, ezkontza-harreman ez-parekideen, haurren hezkuntzaren eta Inkisizioaren gaineko satira soziala.

Goyak gaitz horiek eta beste batzuk kritikatu zituen, ordena zorrotzik gabe. Modu guztiz berritzailean erakutsi zuen grinarik gabeko ikuspegi materialista, XVIII. mendean egiten zen kritika sozial paternalistan ez bezala, azken horrek gizonaren jarrera okerra zuzentzea baitzuen helburu. Goyak, ordea, egunerokoak ziruditen eszena beldurgarriak erakutsi zituen, besterik gabe, eszenatoki arraro eta irrealetan.

Carlos de HAES

Bruselas 1826 - Madrid 1898

XIX. MENDEAREN bigarren erdiko paisajistarik garrantzitsueneko bat da Carlos de Haes. 1835ean, bere familia Malagara joan zen, eta, bertan, marrazketa ikasketak jaso zituen. Lehen ikaskuntza akademista horrek ezagutza tekniko sendoak eman zizkion, bere ekoizpen artistiko osoaren abiapuntu moduan erabiliko zituenak. 1850ean, Bruselara itzuli zen, bere jaioterrira. Han, paisaiaren tradizio garrantzitsua ikasi eta aire libreko pintura deskubritu zuen. Bi gertaera horiek zehaztu zituzten, hain zuzen ere, bere gaiak eta estiloa.

1856an, ospetsu bihurtzen hasi zen, Arte Ederren Erakusketa Nazional sortu berrietan parte har-tzean, naturatik zuzenean hartutako paisaiak egiteagatik. Lan horiek publikoaren eta kritikaren interesa piztu zuten. Arrakasta lortzeaz gain, 1857ean San Fernandoko Arte Ederren Akademiako Pintura Eskolako paisaia irakasle izendatu zuten. Handik, eta bere maisutzatik, eragina izan zuen margolari garrantzitsuen artean, besteak beste Aureliano de Beruete, Jaime Morera eta Darío de Regoyosengan. Hala, pintura espainiarraren barruan paisaiaren generoa berritu ahal izan zuen, hari balio nabarmena eman ahala.

Garai hartan, Penintsulako geografian zehar bidaiatzen hasi zen motibo piktoriko berrien bila, naturatik zuzenean margotutako edo marraztutako zirriborro txikiak eginez. Gainera, bere pinturari esker, sari ugari jaso zituen, esate baterako 1858, 1860 eta 1862ko erakusketa nazionaletako lehen dominak. 1860an, Arte Ederren akademiko izendatu zuten. Ekitaldi hartan, bere ideia estetikoak azaldu zituen, De la pintura de paisaje antigua y moderna hitzaldiaren bidez.

Marrazkiak hainbat motatan sailka ditzakegu: eskuzko ariketak, prestaketa zirriborroak, bidaien marrazkiak edo grabatu izateko asmoz egindakoak. Gehienek planteamendu piktoriko bat jarraitzen dute, eta, horietan, ezaugarri atmosferikoz jositako paisaiak ageri dira, lehenik eta behin hutsunea islatzen dutenak, bigarrenik motibo nagusia eta hirugarrenik urruntasuna.

1875eko azaroaren 15ean, Haes Inés Carrasco Monterorekin ezkondu zen. Hala ere, ezkontza hark ez zuen amaiera onik izan, 1876ko urrian emaztea eta alaba zendu baitziren, sabelondoak jota. Une hartatik aurrera, Beruete zaharra eta Jaime Morera gaztea bihurtu ziren Haesen bidaide. Bidaia sentimentalak eta errealak egin zituen 1877 eta 1884 artean, hainbat lekutako paisaia islatuz: Normandia (Villerville), Frisia, Euskal Herria (Getaria, Donibane Lohizune, Eaux-Bonnes), eta Britainia (Rouen, Douarnenez). Haesen azken zirriborro ezagunak 1897koak dira, Algortan egon zenekoak, Morera eta haren emaztearen zaintzapean, «Jardigane» finkan.

Pneumoniak jota hil zen, hirurogeita bi urte zituela. Berak idatzitako testamentuak Jaime Morera eta Luis Roig izendatu zituen —bizirik zeuden testamentu betearazle gisa—, bere ondasun guztiak askatasunez banatzeko eta lehentasun batzuk gomendatzeko. Azkenean, Morena izan zen bere oinordetza kudeatu zuena. Hala, Arte Modernoaren Museo sortu berrian «Haes Aretoa» jar zedila lortu zuen. Moreraren eta Haesi leial zitzaizkion gainerako ikasleen asmo onek, hala ere, ezin izan zuten saihestu hurrengo urteetan maisu handiaren oinordetza sakabanatzerik.

.     .     .     .     .

Haes eta grabatua

HAES BATEZ ere margolaria izan zen, baina denboraldi labur batez grabatuak egiten ere aritu zen. Hala ere, osasun arrazoien ondorioz, lan horri utzi behar izan zion, grabatzeko erabiltzen ziren azidoek ikusmena kaltetzen baitzioten. Grabatu txikiak egin zituen eta, gaiari erreparatuz gero, bi talde handitan banatu ditzakegu. Alde batetik, paisaia lanak, oinordetza erromantikoa dutenak eta zuzenean naturatik hartuta daudenak. Horietan zuhaitzak, errekak, hondartzak, itsasoak, mendiak eta landak ikus daitezke, gehientsuenak figura txikien bidez animatuak. Bestetik, estanpak, jende herrikoia islatzen dutenak -artzain bat, urketari bat,…–, orokorrean nekazaritza arlokoak, ziur aski argitalpen ilustraturen bat egiteko pentsatuak. Erakusketa honetan bi gai horiek ikus daitezke.

Nahiz eta Haesen ekoizpena ez zen oso zabala izan –berak egindako 70 estanpa ezagutzen dira, 1862 eta 1865 bitartekoak–, Haesek eta bere tailerrak akuafortearen teknika berreskuratu zuten panorama artistiko espainiarrean, teknika honen berpizkunde gisa. 1860ko hamarkadaren lehen urteetan, Frantzian dagoeneko ikus zitezkeen teknika horren adibide batzuk Barbizon Eskolaren inguruan. Pintore paisajistek, beraz, teknika honen berpizkundea bultzatu zuten, gaietan eta horiek irudikatzeko moduetan eraginik: ingurune naturalak ageri ziren, tratamendu piktorikoarekin. Testuinguru hartan, Carlos de Haesek lan berritzailea egin zuen, eta, hala, eragina handia izan zuen dizipuluen belaunaldi oso batean. Dizipulu horiek, maisuarekin batera, paisaiaren generoaren definizio berri bat osatu zuten.

Mariano FORTUNY

Reus 1838 – Roma 1874

MARIANO FORTUNY Y MARSAL XIX. mendeko maisu espainiar handietako bat izan zen. Bere artearen maisutasunaz gain, nazioartean lortu zuen arrakasta izugarria izan zen, beste inorena ez bezalakoa, Sorolla iritsi zen arte. Bere lana ospetsua zen Bigarren Inperioko Parisen, garai hartako bildumagile handiek gehien estimatzen zutenetako bat izan baitzen, bai Europan, bai Amerikan. Bere garaiko kideen miresmena zuen artista honek, bere pinturaren bidez, dizipulu, jarraitzaile eta imitatzaileen zirkulu handi bat sorrarazi zuen, Rosalesen antzera. Aitorpen hori mendearen bigarren erdi osoan zehar zabaldu zen.

Familia umilekoa zen, eta oso goiz geratu zen umezurtz. Ondorioz, bere aititaren ardurapean geratu zen, eskultorea eta artisaua bera. Lehen ikaskuntza artistikoak Bartzelonako Lonjako Eskolan jaso zituen. Bertan, nazarenoen agindupean, Mariano gazteak marrazkiaren gaineko interes bizia jaso zuen, eta, hala, bere lanak prestatzeko tresna ezin hobea bihurtu zen interes hori. Laster nabarmendu zen bere kideen artean, eta pentsio bat jaso zuen Italiara bidaiatzeko, 1857an. Bertan, herrialdeko ohiturak ikasi eta hainbat lan egin zituen.

Afrikan egon ostean, Madrildik igaro zen eta, han, Prado Museoko pintura espainiarraren bilduma aztertu zuen. Une hori ere erabakigarria izan zen bere estiloa finkatzeko orduan. Azkenik, Europan zehar bidaiatu zuen, aurrez aurre ezagutuz bai Versallesko bataila koadroak, bai eta, batez ere, Parisen modan jarritako orientalismoa.

Bere harreman komertzialak ezartzen zizkion betebeharren ondorioz, nazioartearen gustuko generoko pinturak egiten hasi zen, iraganeko garaiak islatzen zituztenak baina gai guztiz anek-dotikoekin. Ordutik aurrera, Fortunyren fama eta bere lanen kotizazioa garai hartako beste ezein pintore espainiarrentzat imajinatu ezin zen mailaraino igo ziren.

Erroman finkatuta, bere lanaren azken etapan askatasun artistiko handiagoa ageri da, nolabaiteko independentzia sortzailearen bila. Hala, bere bizitza laburraren amaieran (36 urte baino ez zituela hil zen, urdaileko hemorragia baten ondorioz), Fortuny verismo mamitsu eta distiratsuz aritu zen, geroz eta gehiago hurbilduz plastika errealistara, batez ere argiaren azterketan oinarrituta, egunerokotasuna bihurtuz bere esperimentazio eszenatoki onena.

.     .     .     .     .

Fortuny eta grabatua

FORTUNYK grabatu oso gutxi egin zituen bere bizi ibilbide laburrean zehar, baina grabatu horiek aski izan ziren arte espainiarrean sortzaile onenen artean kokatzeko.

Goya edo Rembrandt artistengan inspiratuta, Prado Museora eginiko bisiten eragina izanik (bertan, Velázquez eta Riberaren lanak ikusi zituen), eta bere zorroztasuna eta birtuosismo tekniko izugarria lagun, Reuseko artista honen obra grafikoa bere maisutzaren laburpena da, eta, bertan, paralelismoak ikus daitezke bere sorkuntzako beste diziplina batzuetan garatutako gaiekin. Horien artean daude orientalismoa, pertsonaia klasikoak eta genero eszenak.

1860an, Fortuny Marokora joan zen, lehen aldiz. Pasaia eta kultura hura ezagutu ostean, guztiz berritu zituen bere teknika eta estetika. Kultura marokoarra inspirazio iturri izan zuen grabatuaren mundurako bere hastapenean.

Mariano Fortunyk estanpazioaren bi teknika landu zituen: akuafortea eta urtinta, punta lehorreko ukituekin, gauaren isiltasunean murgilduta. Esperimentazio prozesuaz baliatuta, hainbat proba egin zituen gai beraren gainean, aldaketa sotilekin, bere egiteko moduen berri emanez eta sortzaile perfekzionista eta zorrotza zela agerian utziz, emaitzarik onenaren bila baitzebilen beti.

Erakusketa honetan, Eduardo Zamacois margolari bilbotarrari egindako erretratu bat ikus dezakegu. Bi margolariek 1886an ezagutu zuten elkar, eta lagun min egin ziren. Grabatu honetan, ukondoak mahaian bermatuta agertzen da Zamacois. Edonola ere, ez zen hura izan bilbotarrak Reuseko maisuaren aurrean posatu zuen aldi bakarra. Fortunyren akuaforterik onenetako bat dela esan liteke.