Estanpak betidanik iruditu izan zaizkit deigarriak, bai liburuetako ilustrazioetan, bai soltean. Erakarri egiten ninduten. Madrilera ikastera iritsi nintzenean, ofizio hori ikasteko tailerrei buruzko informazioa biltzen hasi nintzen. 1961ean hasi nintzela uste dut. Orduan, grabatuak ez zuen interes handirik pizten.

Estanparen giroak txunditu egiten nau. Irudi batean gertatzen ari den zerbait ikus dezaket, gertatzen ari den hori zer den ondo ez dakidan arren. Batzuetan, kaletik noala, esaldi bat entzun eta giro bat iradokitzen dit, istorio bat, nahiz eta ez dakidan zehazki zein. Grabatuak botere iradokitzaile hori dauka, eta, horri esker, historian zehar obra apartak sortu dira, besteak beste Dureroren  "Melankolia", Goyaren serieek ( "Gerraren hondamendiak",  "Apetak"...) edo Picassoren ( "La Suite Vollard") –batzuk aipatzearren– nekez lortuko zuketen giro hori pinturan, margolari bikainak izan arren. Rembrandtek, esate baterako, autoerretratu zoragarriak margotu zituen, baina akuaforte teknikan egindako erretratuek gizona bere eguneroko bizitzan murgilduta erakusten dute, gertatzen ari den zerbaiten barruan balego bezala.

Beste elementu batzuk ere gustatzen zaizkit grabatuan: lan egiteko materialak, kobrea, izpiliku eta argizari usineko berniza, trementina... Plantxa marraztu eta grabatzean, ezin duzu azken emaitza ikusi, harik eta estanpatzen duzun arte. Gainera, ispiluan bezala agertzen da. Orduan ikusten duzu benetan zer egin duzun. Ordura arte, imajinatu baino ez duzu egin. Hau da, nahiko itsuan egiten duzu lan eta hori zirraragarria da.

Linoleotik hasi nintzen. Teknika hori askoz ere sinpleagoa da, soilagoa, eta horrek badu bere xarma, batez ere irudi jakin batzuetan.

Hala ere, askoz ere gehiago aritu naiz akuafortean. Teknikoki askoz konplexuagoa da, eta, orokorrean, gehiago betetzen du nik lortu nahi dudana; zuritik beltzera lortzen diren tonu guztiei esker, atmosferikoagoa da. Ni pintore-grabatzailea naiz, eta akuafortea hurbilago dago pinturatik.

Gogoan dut orduan berpizkunde antzeko bat zegoela, urte gris batzuen ostean artearen eta, orokorrean, kulturaren gaineko interes handia piztu zela. Egoera errepikaezina izan zela uste dut. Gainera, jendearekiko hurbiltasuna oso atsegina zen. Guztiak ezagunak izanik, iritziek eta iruzkinek elkarrizketa orokor eta atsegin bat osatzen zuten.

Tira, berez ez ditut istorioak kontatzen. Nire lanak ikusi dituen inork ezingo luke kontatu zer gertatu den  "istorio" horretan. Irudiak eta hitzak iradokitzen saiatzen naiz. Irakurtzea oso atsegin dut, eta, beraz, konturatzen naiz zein zaila den idaztea. Ez dut nire burua horretan ikusten.

Unean-unean sortzen diren irudiak dira. Batzuetan, zuzenean datoz amets batetik eta, beste batzuetan, bizitzatik, ez baitzait iruditzen bizitza ametsetatik oso ezberdina denik.

Buruak gure pentsamenduen gordelekua dira, saihestu ezinekoak. Hala ere, esango nuke nire lanean irudiok apurka-apurka geroz eta txertatuago daudela naturan. Prozesu naturala izan dela uste dut.

Mahaian eserita, sukaldariaren figura hori irudikatzen dut, oinez, begira, handik hona, denen gainetik doan agintaritza bat bezala. Indar handiko figura iruditzen zait, benetako bizitzan aurkitu daitekeena. Jantoki batean, gainera, are bistakoagoa da, jaten emateko zain baitzaude. Harrigarria da.

Nire ustez, elementu teknikoak zure kontra daudenean aurkitzen duzu zailtasunik handiena. Esaterako, plantxa ondo leunduta ez dagoenean, berniza ondo ez dagoenean, azidoa pasatuta dagoenean... Halakoetan, ezin izaten naiz kontzentratu.

Niretzat, artelana zabalik dago begira dagoen horrentzat. Izan ere, ikusle bakoitzak bere esperientzia eta sentikortasun propioa dauzka, eta horiek nekez izango dira artistaren berberak. Horregatik iruditzen zait transmititu nahi izatea…ideia nahiko hutsala dela. Ikusle bakoitzak bere mundu propioa duelako, bere ikuspegia.

Artelana ikuslearentzat zabalik dagoen obra bezala ulertzeak libreago sentiarazten dit nire lanean, nik neuk ere ez baititut ezagutzen egiten ari naizen lanaren gako guztiak.

Argi dago urteen poderioz lan egiteko modua eta gaiak aldatu egiten direla. Nire kasuan, natura geroz eta nabarmenagoa bilakatu dela uste dut. 70eko hamarkadan, pertsonen artean hain dentsoa zen garai hartan, beharbada pertsonak nituen presenteago, baina natura ere beti agertzen zen. Izan ere, herri honetan, gertatzen den guztiaren atzean mendiak daude.

Teknika bakoitzak ikuspegi bat ematen du. Batzuetan, boladen arabera teknikaz aldatzen dut eta hori oso lagungarria zait, horiei buruz daukadan ikuspegia berritzen baitzait. Esango nuke nire grabatuetan pinturatik asko dagoela eta nire pinturetan grabatutik asko. Lehen ere esan dudan bezala, pintore-grabatzailea naiz.

Artea oso gustuko dut eta, beraz, asko gustatzen zait ikustea, denetariko gauzak. Ziur aski, ikusten dudan horrek guztiak eragina dauka nire lanean.

Nire hastapenetan, besteen eraginak nabarmenagoak ziren, Goyarena esaterako.

Hasieran gauza hauek oso estu hartzen nituen. Ondoren, apurka- -apurka, argiago agertu da nire alde pertsonala eta, aldiz, eraginak sotilagoak bihurtu dira. Eta beste batzuen inspirazio-iturri izan naizen ala ez... Ez dakit zer esan.

Nire ustez, kolore guztiak dira ederrak, baldin eta ondo lagunduta badaude. Urdinak, esaterako, beti erakartzen nau. Aurten, udaberri-udan, berde biziak obsesionatuta eduki nau. Udazkeneko koloreetarako ez dago hitzik...

Dena nahastuta.

Lan hura izugarri gustatu zitzaidan. Ondoren, beste liburu bat egin nuen Emily Dickinsonen poema batekin. Ikaragarri gozatu nuen. Poesia asko gustatzen zait.

Egin ditudan lan hauek puntualak izan dira, eta, aldi berean, bikainak, baina ezingo nuke edozein liburu ilustratu.

Herbeheretara joatea erabaki nuen, han pintore-grabatzaileen tradizio handia zegoelako. Amsterdamen eman nituen urte horiek funtsezkoak izan ziren niretzat; izugarri ikasi eta ikusi nuen, are gehiago kontuan hartuta giro oso gris batetik nentorrela.

Tira, hori oso erlatiboa da. Nire belaunaldia abstrakzioa gailentzen zen garaiaren ostean sortu zen. Orduan, normaltzat jotzen genituen obra guztietako balio abstraktuak: kolorea, testura, erritmoa, materialak eta abar. Baina, horrez gain, gauzak irudikatu nahi nituen eta horixe egin nuen.

Denboraldi luze batez deigarriak iruditu zitzaizkidan gorbata zeramaten gizonak; orain ez ditut hainbeste egiten. Ez dakit oso ondo zergatik egiten nuen. Bereizgarri antzeko bat iruditzen zitzaidan, kolorearekin jolasteko aukera bat... ez dakit.

Orain gustura aritzen naiz nire erara, baina ez dago jakiterik etorkizunean beste modurik beharko ote duzun.