XXIII. MAHAI-INGURUA

Infantizidio eta abandonuak, muturreko biktimizazio formak diren heinean, iraganeko errealitate demografiko eta sozioekonomiko gogorrak agerian uzten dituzte. Arrazoien artean, pobrezia, ilegitimitatea edo hautespen eugenesiko inplizitua aipa daitezke. 

Haurren esklabotza ohikoa zen gizarte esklabistetan. Horrelakoetan, adingabeak jabetza moduan eta eskulan merketzat hartzen ziren eta mota guztietako lanak egitera behartzen zituzten; bai meatzeetako lan gogorrenak, bai etxeko lanak. Era guztietako indarkeriak eta esplotazioak jasaten zituzten, ez baitzuten oinarrizko eskubiderik, Erromatar Inperioaren edo XVI. mendetik XIX. mendera bitarteko Atlantikoko esklabo-merkataritzan ikus daitekeen bezala. 

Beste biktimizazio eremu bat haurren lan-esplotazioa izan zen, XVIII-XIX. mendeetako industria-iraultzarekin maila gorenera iritsi zena. Une horretatik aurrera, adingabeen etxeko lanak fabriketako soldatapeko lan deshumanizatzaile bihurtu ziren (factory children). Gaur egun ere arazo larria izaten jarraitzen du Hego Globalean. 

Bestalde, haurren sexu-abusuak eta -esplotazioa etengabekoak izan dira historian zehar, eta gaur egun ere zenbait lekutan ikus daiteke. Pederastiak ez du beti konnotazio negatiboa izan, antzinako Grezian bezala, bertan zenbait testuingurutan sozialki onartutako praktika baitzen. Haurren prostituzioa errealitate bat izan zen hiri handietan, pobreziaren eraginez, XIX. mendeko Londresen Charles Dickens edo Henry Mayhew bezalako egileek salatu zuten bezala. 

Gerretan ere adingabeak dira biktimak. Alde batetik, biztanle babesgabeak dira, izan ere, senideak galtzen dituzte, lesioak eta sexu-indarkeriak jasaten dituzte, edota erbesteratu behar izaten dira, Espainiako 36ko gerra zibileko haur errepublikarren kasuan bezala. Eta, bestetik, haur soldadu bihurtu izan dituzte historian zehar: Antzinaroan, Erdi Aroan eta Aro Modernoan haurrek gerretan parte hartzen zuten mezulari, ezkutari, danbolin-jotzaile… gisa; otomandarrek harrapatutako haur kristauak txikitatik elite unitateak (janizariak) osatzeko entrenatzen zituzten; “haur kamikazeak” Japonian II. Mundu Gerran; eta gaur egun bahitu eta soldadu izatera behartzen dituzte Kongo, Hego Sudan, Somalia, Nigeria edo Afganistango gatazketan.

Haur jaioberrien lapurreta diktaduretan sarritan ikusi den fenomenoa da, hala nola XX. mendean Argentina, Txile edo Espainian. Helburua zen disidentzia erreprimitzea eta etorkizuneko belaunaldien nortasuna ezabatzea, erregimenari aurre egiten zioten gurasoen ideologiarekin hazi ez zitezen. Ez zen praktika isolatu bat, estatuak berak instituzionalizatutako gizateriaren aurkako krimenak ziren, medikuen, epaileen eta elizaren laguntzarekin. Haur horiei jaiotza-agiriak faltsutzen zitzaizkien, eta adopziozko familiako berezko kide gisa inskribatzen ziren. Familia hauek, sarritan, erregimenari lotuak edo honen aldekoak ziren.

XX. mendeko hirurogeiko hamarkadaren hasieran Hery Kempek “tratu txarrak jasan dituen haurraren sindromea” kontzeptua sortu zuen arte, indarkeria fisikoa eta psikologikoa ez zen gizarte-arazoa edo delitua. Ordura arte diziplina zorrotza sozialki onartua zegoen eta, are gehiago, metodo pedagogiko gisa erabiltzen zen, bai etxean aitaren partetik, bai eskola edo laneko irakasleengandik ere. Erdi Aroan eta Aro Modernoan, seme-alaben hezkuntzari buruzko tratatu ugari idatzi ziren. Bertan, gurasoek izan beharreko diziplina zuzentzailea azpimarratzen zen, unean uneko arau moral eta sozialekin bat zetozen herritarrak sortzeko.

Adingabeak biktima izateaz gain, delitugileak ere izan daitezke. Gazteen delinkuentzia asko aldatu da historian zehar eta, beraz, gizarteak adingabe arau-hausleen kasuak nola heldu dituen ere bai. Ez da beti bereizketa argirik egon heldu baten eta adingabe baten erantzukizun penalaren artean edo haren egozezintasunaren artean. Kontzeptu horren bilakaerak aldaketa sakonak islatzen ditu haurtzaroa, heldutasuna, norberaren erantzukizuna eta justizia-sistemaren helburuak ulertzeko moduan. Zuzenbide erromatarrean, germanikoan edo feudalean adingabeak, helduak bezala, beren ekintzen erantzuletzat hartzen ziren (“mini-helduak”), baina gradua zenbait aldagairen arabera zehaztu zitekeen, hala nola adina edo intentzionalitatea. Ilustrazioarekin eta lehen mugimendu filantropikoekin ideia hau zabaldu zen: adingabe delitugileak ez ziren heldu kriminal gisa tratatu behar, zuzendu eta hezi beharreko gizabanako gisa baizik. Industria-iraultzaren ondorioz, gazteen hiri-delinkuentzia kontrolik gabe hazi zen, eta jabetzaren aurkako delituak nabarmen ugaritu ziren. Delitu-dinamika honetan, pikaroak, eskaleak, abandonatutako umezurtzak etab. aipa daitezke. Horrelakoak bikain erretratatu dira Tormesko Itsumutila, Rinconete eta Cortadillo, Guzmán de Alfarache, Oliver Twist edo Artful Dodger pertsonaietan. Estatu liberalarekin ikuspegi errehabilitatzailea zuen justizia sortu zen. Eta XX. mendean, gerraostean eta ongizatearen gizartean, mendebaldeko herrialdeetako gazteen delinkuentzia sarritan azpikulturekin edo gazte-bandekin lotuta egon ohi da.

Azkenik, adingabe biktima eta delitugileentzako laguntza, gizarte-kontrol eta zuzenketa mekanismoak aztertu behar dira. Mekanismo horiek zigor-mekanismoekin batera sortu ziren, eta diziplina, barnetegi edo zentroetan sartzea eta berreziketa zituzten oinarri. Erdi Aroan eta Aro Modernoan, lehen babes- eta erruki-etxeak sortu ziren, hasiera batean karitatezko helburuekin, umezurtzei eta abandonatutako haurrei laguntza ematen baitzieten, baina, gero, gizarte-kontrolerako tresna bihurtu ziren, diziplina zorrotzaren eta behartutako lan gogorraren bidez “onbideratu” beharreko haur alfer, arlote pobre edota bide okerretik joandakoentzat. Hona hemen adibide batzuk: Florentziako Errugabeen Ospitalea, 1419an sortua eta Brunelleschi arkitektoak diseinatua; Londreseko Bridewell Houses edo zuzenketa-etxeak, 1553tik aurrera; Madrilgo Real Casa de la Inclusa, 1572an sortua; Madrilgo Babes-etxe Nagusia, XVIII. mendekoa; Londresko Foundling Ospitalea, XIX. mendean haurrak gizarteratu ahal izateko hezi eta lanbide bat irakasten ziena; XIX. mendean sortutako adingabeen zentroak, helduen espetxeetatik bereiziak, baina diziplina-araubide zorrotzak eta oinarri erlijioso sendoa zutenak; Zizurkilgo Fraisoro Haur Abandonatuentzako Etxea, 1903an Gipuzkoako Foru Aldundiak bultzatua, garai hartako haurren abandonu handiari erantzuteko.