XXII. MAHAI-INGURUA

Giza, gizarte eta kultura izaeraren berezko zerbait da, interes kontrajarrietatik abiatuta gertatzen dena. Hala deritzote Heraklito, Makiavelo, Hobbes edo Marx filosofoek, eta, gainera, gizarte-aldaketaren eragilea, eta, aldi berean, horren ondorioa dela uste dute. Aitzitik, beste batzuentzat, Rousseaurentzat adibidez, gizartea da giza izaera usteltzen duena, eta gatazka saihesteko beharrezkoa da “kontratu sozial” bat ezartzea. Itun horri buruz Hobbesek eta Lockek hainbat ikuspegitatik hitz egin zuten, eta arauak eta eskubideak errespetatzea dakar.

Zorionez, gatazkak badu konponbidea, bakea, eta hori lortzeko hainbat mekanismo erabili izan dira. Gatazkak modu baketsuan eta indarkeriarik gabe konpontzeko bitarteko horiek, aurkaria ezabatu edo menderatzeagatik izan ezik, bi mota handitan sailka daitezke: bata, heteronimian edo hirugarren baten esku-hartzean oinarritua (adiskidetze judiziala edo arbitrajea, adibidez), eta bestea, gatazkan inplikatuta daudenek lortutako autonomian edo konponbidean oinarritua (bitartekaritza edo negoziazioa, adibidez).

Gatazkak judizialki konpontzeko auzitegira joan behar da, bertako arau prozesalak eta nahitaezko erabakiak betetzeko, bitartekaritza ezinezkoa denean. Arbitrajeak esan nahi du gatazka hirugarren baten erabakiaren mende jartzen dela, eta hirugarren horrek, inpartziala izanik, konponbide lotesle bat proposatzen duela auzibidera jo beharrik gabe. Bitartekaritzaren bidez, gatazkan dauden alderdiek berau konpondu ahal izango dute, hirugarren baten edo bideratzaile baten esku-hartzeari esker. Azken hori ez da epaile bat, ezta arbitro bat, eta ez du ahalmenik gatazkan dauden alderdiei emaitza bat ezartzeko; elkar ulertzea eta negoziazioa bakarrik bultzatzen ditu. Gaur egun, mekanismo hori baliabide garrantzitsua da hainbat arlotan dauden desberdintasunak konpontzeko, hala nola familian, auzo-, hezkuntza- edo lan-komunitateetan, bezeroen eta negozioen artean, talde armatuen eta estatuen artean, etab. 

Konponbide judizialari dagokionez, protagonista epailea edo auzitegia da, baina arbitrajearen eta bitartekaritzaren kasuan, gatazka konpontzen laguntzen duten eragile bakegileek espektro zabala eta askotarikoa osatzen dute. 

Arbitrajean sakonduz Bibliako garaietara irits gaitezke, esaterako, Jacob eta Labanen arteko gatazka, Raquelek, Jacoben emazteak, ostutako idoloen ondorioz (Genesia, 31:36-37). Zuzenbide erromatar klasiko eta justinianoan Erdi Arora eta Aro Modernora iristen den figura hau erabiltzen da protagonismo handia hartzeko; hainbesteraino non garai hartako herritarrak “reluctant prosecutors” edo justizia publikoaren bideen bitartez auzitan aritzeko uzkur izan baitziren. Notario-dokumentazioak erakusten duenez, asko eta askotarikoak izan ziren (ekonomikoak, ezkontza-arlokoak, delituen ingurukoak…) “arbitro arbitratzaileek”, “konposatzaile adiskidetsuek” edo “herriko lagunek” arbitraje-konponbidearen mendeko gatazkak.

Tradizionalki, liskarrean zeuden alderdiek “omes buenos” izendatzen zituzten, komunitatean goranzko sozial eta morala zutenak, eztabaida ebaztea beren irizpidearen mende jartzeko. Hala ere, gizonezkoek ez ezik, emakumezkoek ere era askotako arbitro bezala jardun zuten, kasu batzuetan tokiko erreginak edo andreak zirelako, baina beste batzuetan, batez ere hiri-eremuan, artisauen, merkatarien edo profesional liberalen emazteak zirelako, zintzoak, zuhurrak edo jakintsuak baitziren. Borroka armatuetan edo erakunde kriminalen esparruko gatazka-bitartekaritzan ere egiaztatu da emakumeen gaitasunen bitartekaritza-dimentsioa.

Aro garaikidean, gatazkak konpontzeko arbitraje-auzitegi espezializatuak sortu zituzten. Adibide paradigmatiko bat Hagako Bake Konferentzian 1899an abian jarritako Arbitraje Gorte Iraunkorra da, gatazkan zeuden estatuen arteko akordioak lortzeko.

Bitartekaritza-prozesuen kasuan, eragile bakegileen espektroak mota guztietako baldintza pertsonal eta sozialak hartzen ditu, banakakoak zein kolektiboak. Horri dagokionez, lehenik eta behin, familia-komunitatea aipa daiteke; hala ere, familia nuklearrak aurrera egin ahala, familia zabalaren aurrean, gatazkak konpontzeko mekanismo formalek gero eta leku handiagoa hartu zuten informalekin alderatuta. Auzo-komunitatea ere bakegintzarako eragile aktiboa izan da, adibidez, justizia publikoa nagusitu aurretik, gatazkan zeuden alderdiek odolezko mendekua saihesteko akordio edo antolaketa bat lor zezaten saiatu zen. 

Eliza bakegintzarako eragile garrantzitsua izan da. Adibidez, X. mendearen amaieran eta XI. mendearen artean “Jainkoaren Bakea eta Su-etena” mugimendua bultzatu zuen, nobleziak gerra egin zezakeen egunak eta lekuak mugatzen zituena eta ahulen (“milis Christi”) defendatzaile bihurtu nahi zituena. Elizaren bitartekari eta bideratzaile zeregin hori mendeetan zehar egiazta daiteke; esate baterako, 1494an, Gaztela eta Portugalen arteko gatazka konpondu zuen, hau da, bi koroen proiekzio atlantikoan aurkitutako munduak (beste lurralde batzuetako jendea) kontrolatzeagatiko gatazka. Beste adibide bat XX. mendeko 70eko hamarkadaren amaieran, Argentinaren eta Txileren arteko harremanak baketzeko izan zuen esku-hartzea da, Beagleko kanalaren arteko liskarra zela eta. Bi kasuetan, une hartako aita santuak berak gidatutako bitartekaritzak izan ziren. 

Era berean, bitartekaritza-lan hori, alde batetik, hainbat eta hainbat elizgizon anonimok garatu dute historian zehar, auzo- eta familia-komunitateen barruan intentsitate txikiko gatazketan, esaterako Mariana de Jesús dohatsuak XVI. mendearen amaieran Toledon egindako bitartekari-lanak, edota, modu ez hain zalapartatsu eta arruntean parrokiako elizgizon edo fraide misiolari anonimo askok egindakoak. 

Gizarte zibila eta gizarte-mugimenduak ere bakegileak dira. Ildo horretatik honako hauek aipa daitezke: 60 eta 70eko hamarkadetako bakezaletasun antinuklearra, GKEen sorrera (Medicos sin Frontera sortu zen Biafran 1971n, gerra-testuinguruan), Argentinako Maiatzeko Plazako amak 1977tik aurrera, edo Euskal Herrian terrorismoaren aurkako herritarren mobilizazioa 90eko hamarkadatik aurrera.

Beste bake-eragile bat estatuen diplomazia da, tentsioak arindu eta liskarren gorakada gatazka ireki bihurtzea saihestu nahi duena. Diplomaziari esker bake-akordioak lortu dira, kasu batzuetan iragankorrak izan direnak eta beste batzuetan iraunkorrak. Iragankorretako adibide da 1360ko Brétignyko Ituna, Ehun Urteko Gerraren testuinguruan, edo 1919ko Versalleseko Ituna, Lehen Mundu Gerrari amaiera eman ziona, baina Bigarrenaren ernamuinean egon zena. Bake-akordio iraunkorrak dira esaterako 1648ko Westfaliako Bakea, Hogeita Hamar Urteko Gerrari amaiera eman ziona, edo 1815eko Vienako Kongresua, gerra napoleonikoen ondoren.

Azkenik, adiskidetze- eta baketze-prozesuetako bitartekariak dira pertsona indibidualak ere, eta nazioartean edo auzo-komunitatean duten prestigioagatik edo karismagatik bi aurkari negoziazio-mahai batean biltzeko gaitasuna dute, bake-hitzarmen bat egin dezaten. Adibidez, Camp Davideko Hitzarmenak, Jimmy Carter AEBetako presidenteak babestuak, Anwar as Sadat Egiptoko presidenteak eta Menájem Beguín Israelgo lehen ministroak 1978an bake-hitzarmena lor zezaten. 1991ko Madrilgo konferentziak eta ondorengo Osloko konferentziak gatazka horren tentsioak desegiteko ahaleginei jarraipena eman zieten, nahiz eta honen ondorioz belaunaldiz belaunaldi oraindik ere jende ugari hiltzen den.

Diplomaziaren bidez formalki edo informalki erabakitako nazioarteko bitartekaritza horiek eraginkortasun-eskala oso desberdinak erakusten dituzte, nazioarteko erakundeak probatuz eta gatazka larrienak eta gerra gainditzeko egindako ahaleginen eta zailtasunen berri emanez. Horren berri ematen dute egunero nazioarteko albiste-agentziek.

Indarkeria politikoa eta gerra irekiak eragiten dituzten gatazkek dinamika oso konplexuak sortzen dituzte, izan ere, desitxuratu egiten dute gerra-testuinguruak bideratu eta aztertzerakoan hartu dugun ohiko ulergarritasun-esparrua, zuzenean edo zeharka bi alderdi baino gehiago daudelako gatazkan, desegituratutako eta elkarren aurka jarritako estatu-lehiakideak daudelako, matxinoagoak edo askotariko talde armatuak. Horrek egoera oso nahasiak sortzen ditu, eta, ondorioz, bitartekaritza- edo esku-hartze ekimenak izugarri zailtzen dira; izan ere, oso zaila da erretagoardien fronteak mugatzea eta gerrako forma klasikoak eta kriminalitatearen adierazpen berriak bereiztea, Mary Kaldorrek eta Gerra Hotza amaitu ondorengo gaur egungo gerretan adituak diren beste batzuek adierazi duten bezala.